کنزالدقائق و بحرالغرائب (کتاب)

تفسیر «کنزالدقائق و بحرالغرائب» اثر میرزا محمد مشهدى قمى (م ۱۱۲۵ ق) است که غالبا با نقل روایات به تفسیر آیات پرداخته است. در یک کلام مى توان گفت، این تفسیر چکیده مهمترین تفاسیر امامیه و عصاره اندیشه هاى قرآنى تا عصر مفسر قمى است. مفسر قمى در تفسیر خویش، احادیث قرآنى را از تفسیر فرات بن ابراهیم، تفسیر قمى، عیاشى و تبیان شیخ طوسی نقل مى کند. در مباحث تفسیرى از مجمع البیان، تفسیر امام حسن عسکری علیه‌السلام، تفسیر ابن مسعود و ابن عباس، کشاف، برهان، بیضاوى، الدرالمنثور و دیگران بهره مى گیرد.

مؤلف

ميرزا محمد قمى مشهدى از علماى امامى قرن دوازدهم هجرى است که در قم به دنیا آمد و تحصیلات خود را در قم و مشهد گذراند و تا پایان عمر نیز در مشهد ماندگار شد. صاحب روضات الجنات از وى به عنوان عالم فاضل و جامع، ادیب و محدث فقیه یاد کرده است. علت شهرت وى به مشهدى آن است که در جوار حضرت امام على بن موسى الرضا علیه السلام در شهر مقدس مشهد اقامت گزید.

میرزا محمد در زمینه ادبیات، علم بلاغت، ادعیه، فقه، تاریخ زندگى ائمه معصوم علیهم السلام و شرح بر صحیفه سجادیه آثارى دارد، اما مشهورترین اثر او تفسیر کنزالدقائق است. وى از محضر ملا محسن فیض کاشانى بهره برد و در تفسیر قرآن از راه و روش او پیروى کرد.

برخی تألیفات دیگر او عبارتند از: نجاح الطالب فى المعانى والبیان، حاشیه تفسیر کشاف، التحفة الحسینیه، سلّم درجات الجنة.

کنز الدقائق در نظر عالمان

علامه مجلسى در تقریظ خود بر این تفسیر مى نویسد: خداوند جزاى خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند کامل، پژوهشگر ژرف نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتى که دقیق ترین معانى علمى را با فکر تیزبین خود بدست مى آورد و گوهرهاى حقیقت را با رأى صائب خود استخراج مى کند، عالم مطلع، نیک اقبال و تربیت یافته مکتب اهل بیت، مولانا میرزا محمد، مؤلف این تفسیر. انشاءاللّه پیوسته تحت تأییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، باکمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بینات قرآن را با روایات ائمه طاهرین علیه‌السلام تفسیر نموده است. نکته هاى ناب معانى را از پوسته لفظ جدا نموده و سنت و کتاب را با هم تلفیق کرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش بکار گرفته و آنچه از اخبار و احادیث لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانى لطیف و رازهاى ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیده تر کرده است. خداوند او را از برکات ایمانش بهره مند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وى بهره ور سازد و به او بهترین جزاى نیکوکاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین محشور بگرداند. روز عید غدیر مبارک ۱۱۰۲. محمدباقر بن محمدتقى.

آقا جمال خوانسارى، زبده ترین استاد مجامع علمى شیعه در عصر صفوى و صاحب تألیفات گرانسنگ علمى و تحقیقى، در مورد میرزا محمد قمى و تفسیر وى مى نویسد: اما بعد، خداوند متعال با فضل کامل خویش به جناب مولا، دانشمند عارف، فاضل هوشیار، جامع فضایل اخلاقى، داناى به علوم و حکمت هاى بشرى، عالم به اسرار وحیانى و معارف قرآنى... مولانا میرزا محمد - که خداوند در هر زمینه اى یاور او باشد - همچنان که خداوند به او توفیق تألیف چنین تفسیر ارزشمندى را عنایت کرده است. وى در تألیف و گردآورى تفسیر خویش از معتبرترین تفاسیر و مشهورترین کتاب هاى حدیث بهره برده است. این تفسیر همانند نامش گنجینه نکات دقیق و دریاى گوهرهاى نایاب و ارزشمند است. هر خواننده اى که با دید حقیقت بین به آن نظرى بیفکند، با صدف هاى پر از مرواریدِ حقیقت مواجه خواهد شد. خداوند دانش پژوهان و مشتاقان معارف قرآنى را از ثمرات و معارف آن بهره مند گرداند و این تفسیر گرانسنگ را براى مؤلف فاضلش ذخیره آخرت قرار دهد. جمال الدین محمد بن حسین الخوانسارى . محرم الحرام، سنه ۱۱۰۷.

صاحب روضات الجنات مى‌نویسد: کتابى است بزرگ در تفسیر قرآن با احادیث اهل بیت عصمت «علیهم السلام» که هیچ مؤلفى قبل از او همانند آن را تألیف نکرده است. وى معتقد است: تفسیر «کنز الدقائق» به جهت بیان سند روایات، ذکر تناسب آیات با همدیگر، حل و فصل مشکلات الفاظ آیات، بیان وجوه مختلف اعراب، تبیین لغات و قرائت‌هاى مختلف بر تفسیر نور الثقلین برترى دارد. و نیز تفسیر نور الثقلین از کتاب «تأویل الآیات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة» و بعضى تفاسیر دیگر نقل نمى‌کند، امّا کنز الدقائق از این کتابها فراوان نقل کرده است.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى، کتابشناس مشهور اسلامى، در مورد تفسیر کنز الدقائق چنین مى گوید: این تفسیر همچون تفسیر نورالثقلین در پرتو معارف اهل بیت علیهم‌السلام آیات قرآن را تفسیر کرده است؛ اما از جهات متعددى بر نورالثَقلین برترى دارد؛ از جمله این که:

• ۱. اسناد روایات را بیان مى کند؛

• ۲. ارتباط آیات دیگر را با آیه مورد تفسیر روشن مى نماید؛

• ۳. نکات ادبى و اِعراب آیات مورد توجه قرار گرفته است؛

• ۴. توضیح آیات را به طور مختصر و با شرح مزجى برآورده است و سپس به نقل روایات در مورد آن مى پردازد؛

• ۵. گاهى نکاتى را برخلاف نورالثقلین مطرح مى نماید.

آیت اللّه معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسین مى‌نویسد: «تفسیر جامعى است که شامل روایات اهل بیت «علیهم السلام» و سائر امورى است که مرتبط با قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقائق ادبى، مى‌باشد، در کنار مطالب فلسفى و عرفانى، که دانش پژوهان مراکز علمى خصوصا طلاب و فضلا، براى بررسى آیات قرآنى از آن بى‌نیاز نمى‌باشند.» به حق تفسیر جامع و کاملى است که انسان را از مراجعه به بسیارى تفاسیر معتبر، بى‌نیاز مى‌کند.

ایشان در «التفسیر و المفسرون» ج ۲ صفحه ۳۳۸ مى‌فرماید: «این تفسیر ما حصل تفاسیر مهم امامیه است. حسن تعبیر بیضاوى را اختیار نموده، کما اینکه استاد او فیض کاشانى نیز آن را برگزیده است. اسلوب شیخ طبرسى در مجمع را اختیار نموده است، و گزیده‌اى از کشّاف و حواشى شیخ بهایى را استفاده کرده است. این تفسیر جمع بین عقل و نقل نموده، روایات منسوب به اهل بیت «علیهم السلام» را نقل مى‌نماید و مانند فیض مناسبتهاى ادبى، کلامى و عرفانى را بى‌بیان رها نکرده است.».

آقاى سید محمد على ایازى در المفسرون حیاتهم و منهجهم» صفحه ۵۹۵ مى‌نویسد: «تفسیرى است که شامل تمام آیات قرآن مى‌باشد، ماحصل مهمترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیخته‌اى است بین نقل و عقل، نقل احادیث اهل بیت «علیهم السلام» و کلام بیضاوى در تفسیرش، کما اینکه استاد ایشان ملا محسن فیض در صافى انجام داده است، با این تفاوت که (در جایى که روایتى نبوده) فیض، برخى کلمات بیضاوى را گزیده است اما صاحب کنز، نفس کلمات و عبارات را آورده و کلمات اصحاب و مفسرین را اضافه مى‌کند.

روش تفسیرى کنز الدقائق

میرزا محمد قمى خود در آغاز تفسیر خویش، هدف از تألیف این اثر ارزشمند را چنین بیان مى کند: من در گذشته، تعلیقاتى بر تفسیر مشهور علامه زمخشرى نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسى نمودم. سپس حواشى علامه زبردست، شیخ بهاءالدین عاملى را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن اندیشیدم. آن گاه به نظرم آمد که تفسیرى را که حاوى اسرار ناشناخته قرآن و دربردارنده نکات جدید و بکر در مورد تأویل آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهاى قرآنىِ ائمه اطهار علیهم‌السلام تألیف نمایم.

با بررسى اجمالى این تفسیر و با توجه به اقوال علماء درباره آن، خصوصیات کلى تفسیر را مى‌توان اینچنین ترسیم کرد:

۱- شامل همه آیات قرآن مى‌باشد.

۲- روائى است، سعى در جمع‌آورى روایات تفسیرى با ذکر اسناد آنها، نموده است.

۳- متعرض مباحث شأن نزول، قرائت، لغت، تجزیه و ترکیب و نکات بلاغى، مى‌گردد.

۴- اجتهادى است، مطالب را گاهى تجزیه و تحلیل و نقد و تأیید مى‌نماید و نظر خود را ابراز مى‌کند.

۵- روایات خود را از تفسیر نور الثقلین گرفته و از کتاب تفسیر «تأویل الآیات الظاهرة فى شأن العترة الطاهرة» و بعض تفاسیر روایى دیگر نقل مى‌کند.

۶- بیانات مختلف خود را از تفسیر بیضاوى دارد، مقدارى از تفسیر کشاف و مجمع نیز اضافه نموده است.

۷- شامل مباحث کلامى، فلسفى و عرفانى نیز مى‌باشد.

۸- از شیوه مزجى استفاده مى‌نماید.

۹- تفسیرى است که به تأویل بیانى و روائى پرداخته است.

۱۰- گاهى به تناسب اقوال مختلف را نقل مى‌نماید.

در تأثیر پذیری کنز الدقائق از تفسیر بیضاوى باید افزود: میرزا محمد مشهدى به تفاسیر کشاف و بیضاوى، علاقه خاصى داشته است، به گونه‌اى که حاشیه‌اى بر کشاف و حاشیه‌اى بر حاشیه شیخ بهایى بر تفسیر بیضاوى دارد، همین امر سبب شده است که معظم تفسیر بیضاوى را با عین عبارات آن در کنز الدقائق نقل نماید، و بدلیل وضوح این مطلب کمتر مطالب را رسما به بیضاوى استناد مى‌دهد، فقط گاهى اوقات مى‌فرماید: «قال البیضاوى». بدین جهت اکثر مطالب تفسیرى کنز الدقائق از تفسیر بیضاوى است، غالب بحثهاى لغوى، معانى، بیانى، بحثهاى علوم قرآنى ابتداى سوره‌ها مانند، تعداد آیات، مکى و مدنى بودن، بحثهاى کلامى و نقل اقوال اشعریه، خوارج، معتزله. بحثهاى ادبى و نقل اقوال زجاج، خلیل، ابن کیسان، اخفش، نقل قرائات از ابن کثیر، نافع، ابى عمر، عاصم، کسائى، ابن عامر، یعقوب و گاهى ابن عباس، ابن مسعود و دیگران، حتى بخشى از «اقول» ها از تفسیر بیضاوى است. گاهى نیز از تفسیر کشاف و مجمع البیان، با ذکر و یا بى‌ذکر نام آنان، نقل مى‌نماید.

البته این بدان معنا نیست که در اینگونه مطالب، مطلبى اضافه، یا کم نکند، بلکه، گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نمى‌پذیرد و یا خود، بسط بیشترى مى‌دهد، مانند بحث تخصصى ادبى راجع به ضمیر فصل در جلد ۱ ص ۱۳۴- ۱۳۵ ذیل آیه ۵ سوره بقره، که تفصیل مطلب از خود اوست.

البته در بحثهاى فقهى، بطور طبیعى با استفاده از روایات اهل بیت «ع» نظر مى‌دهد و گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نقد مى‌کند. مانند نقد نظر بیضاوى راجع به نزول حرمت خمر جلد ۲ ص ۳۲۳ ذیل آیه ۲۱۹ سوره بقره، یا ابراز نظرى عام‌تر از نظر بیضاوى مانند ج ۲ ص ۳۵۵ ذیل آیه ۲۳۴ بقره مى‌فرماید: و الاحسن ان یقال:... و گاهى کلام بیضاوى که غیر اختلافى باشد، نقل مى‌کند و در موارد اختلافى نظر امامیه را بیان مى‌کند. مانند آیه وضوء در آیه ۶ سوره مائده، ج ۴ ص ۴۵ به بعددر بحثهاى کلامى نیز، گاهى به کلام بیضاوى بسنده مى‌کند، مانند ج ۱ صفحه ۱۱۴ و ۱۱۵ ذیل آیه ۳ سوره بقره بحث ایمان و بحث فسق ج ۱ ص ۳۰۰ ذیل آیه ۲۶ سوره بقره.

گاهى همان کلام را بشکل مزجى مقدارى توضیح و بسط مى‌دهد، مانند بحث قدرت خداوند ذیل آیه ۲۰ سوره بقره (إن اللّه على کل شی‌ء قدیر) جلد اول صفحه ۲۳۱- ۲۳۲. و گاهى کلام بیضاوى را نادیده گرفته و نظر امامیه را فقط با نقل روایات بیان مى‌نماید. مانند جلد ۴ صفحه ذیل آیه ۱۰۳ سوره انعام (و هو یدرک الابصار).

در حروف مقطعه، صاحب کنز، نظراتى بیش از روایات منقول (و غالبا موجود در نور الثقلین) ابراز نداشته، و در بیان منقول از بیضاوى نیز وجوه رمز بودن آنها مطرح مى‌شود. همچنین بحثى راجع به اعراب و آیه بودن آنها نقل مى‌کند (جلد یک صفحه ۱۰۲ ذیل «الم»).

نسخه‌هاى کتاب

نسخه‌هاى متعددى از این تفسیر در دست است، از جمله‌:

۱- یک دوره از عصر مؤلف در کتابخانه شیخ عبد الحسین تهرانى که به کتابخانه جعفریه مدرسه هندى کربلا منتقل گردیده است.

۲- یک دوره که دو مجلد آن خط مؤلف است، در کتابخانه وقفى شیخ محمد صالح برعانى در کربلا مى‌باشد.

۳- سه مجلد در کتابخانه آستان قدس‌

۴ دو مجلد در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شهید مطهرى فعلی)

۵- چند نسخه در کتابخانه آیت اللّه مرعشى در قم‌

۶- نسخه استاد شانه‌چى که به کتابخانه آستان قدس رضوى منتقل شده است.

۷- نسخه موجود در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران‌

۸- نسخه‌اى شامل ربع اول و دوم که بر آنها تقریظهاى علامه مجلسى و محقق خوانسارى مى‌باشد، در کتابخانه مجلس موجود و تحت شماره ۱۲۰۷۳ نگهدارى می‌شود.

این تفسیر اخیرا به تحقیق آقاى حسین درگاهى در ۱۴ جلد به قطع وزیرى و جلد گالینگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد در سال ۱۳۶۶ شمسى به زیور طبع آراسته گردید. محقق با استفاده از نسخه موجود در دانشگاه تهران، نسخه استاد شانه‌چى موجود در آستان قدس رضوى نسخه کتابخانه مدرسه شهید مطهرى، نسخه کتابخانه مهم شیخ على نمازى شاهرودى، نسخه کتابخانه ملى، نسخه کتابخانه مرحوم سید جلال الدین محدث ارموى، نسخه‌هاى کتابخانه آیت اللّه مرعشى و نسخه مجلس شوراى اسلامى به شیوه ذیل عمل کرده است.

چاپ دیگرى از این تفسیر از طرف انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ۱۵ جلد با قطع وزیرى و جلد گالینگور در سال ۱۴۰۷ هجرى قمرى ۱۳۶۶ شمسى، با تحقیق مرحوم حاج آغا مجتبى عراقى« ره» و مقدمه آیت اللّه معرفت، به بازار کتاب عرضه شد. محقق احادیث را بر مصادر آن عرضه نموده، تصحیح کرده و با توضیح بعضى لغات مشکل، شرح پاره‌اى احادیث، توضیح برخى مطالب و ذکر مصادر روایات و منابع بعضى اقوال در پاورقى، مراجعه را براى پژوهشگران، آسان کرده است. در پایان برخى مجلدات نیز فهرستى از مطالب پاورقى به همراه فهرست سوره‌هاى بحث شده، ارائه گردیده است.

پانویس

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• عبدالکریم پاک نیا، ستارگان حرم، جلد ۱۲.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

كنزالدقائق و بحر الغرائب

كنزالدقائق و بحر الغرائب